I
Yukarı Mezopotamya’nın otokton halklarından biri olan Zazalar1 hakkında Arap, Fars, Osmanlı, Rus ve Ermeni kaynaklarının yanında diğer önemli bir kaynak da Avrupalı müsteşrikler tarafından kaleme alınan gezi, araştırma, istihbarat ve diplomasi notlarıdır. Bir diğer ifadeyle, Zazalar hakkında bilgi veren mühim kaynaklardan biri de Batılı araştırmacı, ilim adamı, konsolos, misyoner, diplomat, asker ve seyyahlar, daha doğru bir ifadeyle oryantalistler tarafından kaleme alınan çalışmalardır. Oryantalistler tarafından Zazalar hakkında yapılan çalışmalar ve derlemeler İngilizce, Almanca, Fransızca ve Rusça olarak yayımlandı. Alman, Avusturyalı, Danimarkalı, Hollandalı, Fransız, İngiliz, İtalyan, Rus vd. çok sayıda yabancı ilim adamı (tarihçi, antropolog, arkeolog, filolog vs.) ile asker, diplomat ve din adamı gibi farklı mesleklere mensup seyyah, çalışmalarında Zazalar ve Zazaca hakkında muhtasar bilgi vermiştir. Bu gerçekle birlikte, Zazalar ve Zazaca çalışmaları hakkında araştırma yapanların çoğunun Alman oryantalistlerden oluştuğu gerçeği de not edilmelidir. Alman oryantalistlerinin Zazalara ilişkin araştırmalarının neredeyse tamamına yakınını dil çalışmaları oluşturmaktadır. Sözü edilen Alman oryantalistler arasında Peter J. A. Lerch, Wilhelm Strecker, Otto Blau, Friedrich von Spiegel, Cihristian Bartholomoe, Alber Von Le Coq, Oskar Mann ve Karl Hadank, Zazalar/Zazaca hakkında bilgi veren araştırmacılardan ilk akla gelenlerdir. Mezkûr kişiler, Liepzig ve Berlin Doğu Çalışmaları’nda eğitim almış kişiler olup, bugün de Zazalar/Zazaca hakkında araştırma yapan Alman ilim insanlarının çoğu sözü edilen enstitülerde yetişmiştir.2
Batı kaynaklarında Zaza ismine ve Zazalar hakkındaki bilgilere 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren tesadüf etmekteyiz. 18. yüzyıldan itibaren Batılı araştırmacılar daha ziyade misyonerlik ve oryantalist gayeler ile Anadolu, Ermenistan, Mezopotamya ve İran’a çok sayıda seyahat düzenlemiş ve bu seyahatleri neticesinde bölgenin tarihi, coğrafi, demografik, antropolojik ve dini yapısı hakkında çok önemli bilgi derlemişlerdir. Derlenen bu bilgiler arasında az da olsa Zazalara ve Zazacaya yer verildiğini müşahede etmekteyiz. Ancak, yaklaşık iki asırdır Zazalar ve Zazacaya dair Batıda üretilen bilginin kolonyalist ve oryantalist gaye ve perspektifle vücuda getirildiğini3 göz ardı etmemek gerekir. Bu yazıda, Avrupalıların gezi ve araştırma notlarına ilave olarak dönemin ansiklopedilerinde Zazalar ve Zazaca hakkında yer alan bilgiler derlenerek, ilgililerin istifadesine sunulacaktır.
II
Batı kaynaklarında Zaza ismine ilk olarak Danimarkalı seyyah Carsten Niebuhr’un Reisebeschreibungen nach Arabien und Anderen Umliegenden Landern [1761-1767] adlı eserinde rastlamaktayız. Niebuhr, 1765 yılında Bağdat, Musul, Mardin, Urfa ve Diyarbakır vilayetlerine yaptığı seyahatte Zaza adını kullanmıştır. Niebuhr, göçebe Kürt aşiretleri hakkında bilgi verirken Zaza ve Dembali/Dömbali aşiretlerinden de bahsederek, Zaza aşiretinin Siverek-Erzurum arasında, Dembali/Dömbali aşiretinin ise Diyarbekir’in güneyinde yoğun olduğunu belirtmektedir.
Kürt Tarih Dergisi’nin dijitalize edilmesi Olof Palme International Center tarafından desteklenmektedir.
“Bu web site Haklara Destek Programı kapsamında Avrupa Birliği desteği ile hazırlanmıştır. İçeriğin sorumluluğu tamamıyla İsmail Beşikci Vakfı’na aittir ve Avrupa Birliği’nin ve/veya Haklara Destek Programı’nın görüşlerini yansıtmamaktadır.”
