Kürtler, bir millet olarak farklı toplumsal gruplar dan oluşmakta ve farklı Kürt dilleri ve lehçeleriyle konuşmaktadırlar. Her bir toplumsal Kürt grubu, kendini farklı isimlerle adlandır makta veya dışarıdan da bundan farklı isimlerle adlandırılmaktadır. Halkların bazen kendilerini etnik adlarıyla, bazen toplumsal adlarıyla, bazen aşiret veya daha başka özellikleriyle adlandırması hem Kürtlerde hem de başka milletlerde mevcuttur. Örneğin, Soran adı aslında Güney Kürdistan’da bir bölge adı olduğu halde, günümüz de artık “Merkezî Kürtçe” (Kurdîya Naverast) veya “Aşağı Kırmancî” (Kirmancîya Jêrîn) konuşan Kürtlerin adı olarak kullanılmaktadır. Bundan dolayı, bu grubun konuş tuğu Kürt lehçesine de “Soranca” (Soranî) denilmekte ve Soran adı, adı geçen bölge dışında bu lehçeyi konuşan diğer Kürtlere de teşmil edilmektedir. Fakat onlar kendileri için Kürd veya Kırmanc demektedirler. Benzer şekilde, Almanlar her ne kadar kendileri için Deutsch deseler de dışarıdan daha çok Alman veya German olarak adlandırılmaktadırlar. Son yıllarda, dışarıdan daha çok Zaza adıyla bilinen Kürt toplumsal grubu da yöreden yöreye kendine Kırd, Kırmanc, Dımıli veya Zaza demektedir. Emik ve etik açı dan farklı adlarla tanıtmaya veya tanınmaya neden olan faktörler tarihi süreçle ilintilidir.1 Bilindiği üzere, emik yaklaşım, bir grubun kendisini içeriden adlandırması ve tanımlamasıdır. Kolektif isimlerin, etnik toplulukları tanımlayan önemli bir işaret ve simge olması sebebiyle,2 bu çalışmada birer etnik ad olan Kırd ve Kırmanc adları ile daha spesifik toplumsal adlar olan Dımıli ve Zaza adları belgeler ışığında, emik yaklaşım çerçeve sinde ele alınıp analiz edilecektir. Zazaların emik yaklaşım çerçeve sinde kullandıkları mezkûr dört isim dışında, daha lokal olmak üzere, şarê ma [halkımız] ismi ile Gıni, Çarek, Lol gibi aşiret isimleri ile umumiyetle Kurmanc Kürt grupları için kullanılan Kırdas ve Kur isimlerine de kısaca temas edilecektir.
KURD / KIRD
Diyarbakır’ın bazı kuzey bölgeleri ve Bingöl’ün güneyi ile Elazığ ’ın güneydoğusunda yaşayan Zazalar kendilerini daha çok Kırd; konuştukları dili de Kırdki veya Kırdi şeklinde adlandırmaktadır. Bu bölgedeki Zazalar, içiçe yaşadıkları diğer Kürt grubunu Kurmanc veya Kırdas; Kurmancların konuştuğu dili de Kurmanci veya Kırdasi/Kırdaski isimleriyle tanımlamaktadır. Kırd adı, Zazaca konuşan Kürtler için kullanılsa da bazen genel şekliyle Kürd anlamında da kullanılmaktadır. Ayrıca sözü edilen bölgelerde, Kurd/ Kırd ismi ile Zaza isminin paralel şekilde kullanımına da rastlanmaktadır. Bu tür kullanımda doğrudan Kurd veya yerel telaffuzla Kırd ismi Kürtlükle ilgili genel bir isimken; Zaza ismi ise dilsel ayırımı içeren daha özel bir adlandırma olarak karşımıza çıkmaktadır. Tarihçiler, Kürtlerin tarihini ve kökenini araştırırken eski çağlardaki (M.Ö. 1400’den itibaren) Kardu veya çoğul haliyle Kardukh halkı ve onların yaşadıkları Corduene/Gordyene coğrafyası ile Cyrti/ Kurti isimlerine dikkat çeker. Kürtlerin ve adı geçen bu halkların yaşadığı Cordu ene/Gordyene coğrafyası aynı olduğundan, bu sözcükler ile Kürt/Kırd sözcüğü etimolojik açıdan birbirine çok benzediğinden, birçok tarihçi bu isimler üzerinde yoğunlaşmıştır. Ayrıca Kurd ismi, Kürt milletini kasteden şekliyle Sasanilerin son dönemlerinde yazılmış Karnameg-i Er deşîrê Papegan isimli eserde de geçmektedir. Yine, İslam Arap, Fars, Osmanlı, Ermeni kaynakları ile Batı kaynaklarının ekserinde Zazalardan, Kürtlerin bir kolu veyahut KürdÎ bir grup olarak bahsedilmektedir. Ayrıca başta Şerefname olmak üzere birçok tarihi kaynakta ayırt edici bir tanımlamaya yer vermeden Zazalarla meskun yerlerin halkından ve yöneticilerinden veya Zaza aşiretleri ve mirliklerinden Kürt olarak bahsedilmektedir. Örneğin, Memlukler dönemi tarihçilerden Ibn Tagriberdi (14101470), Zaza kökenli olarak bilinen Mirdasi aşiretinin lideri ve Eğil hakiminden “Devletşah elKurdΔ olarak söz etmektedir. Hakeza, 1592 tarihli “Ensabu’l Ekrad” başlıklı bir elyazmasında belirtilen BohtÎ ve BejnevÎ kollarına mensup Kürd aşiretlerinin isimleri arasında, SuweydÎ, PazukÎ, ZıktÎ, MırdasÎ gibi aşiretlerin isimlerinin de yer aldığı görülmektedir.
Kürt Tarih Dergisi’nin dijitalize edilmesi Olof Palme International Center tarafından desteklenmektedir.
“Bu web site Haklara Destek Programı kapsamında Avrupa Birliği desteği ile hazırlanmıştır. İçeriğin sorumluluğu tamamıyla İsmail Beşikci Vakfı’na aittir ve Avrupa Birliği’nin ve/veya Haklara Destek Programı’nın görüşlerini yansıtmamaktadır.”
